పండిన గింజల జీవమంతా కపిల బానల వారసత్వం 

యంత్రయుగపు వురుకులతో అటకెక్కిన

అవశేషం కపిలె బాన

మన తాతల తరం రైతు కళ్ళతోనే చూడాలి

దాని సోయగాల నజరానా

రెండుకాండ్ల ఎద్దులు కట్టి మోకూ మోతా కడుపున బెట్టి

బండమీద బావిగట్టును చేరి మోకు కొనను మెడను చుట్టి

వోణి వెంబడి ఎద్దు కలియ తిరిగే బారి వెంబడి

ఎద్దులు విడిచే బుసల వెంబడి గిరగిర తిరిగే గిలక వెంబడి

జీతగాళ్ల చెమట ధారలై

పొద్దు పొడిచింది మొదలు కాలం బారెడెక్కే దాకా

నాగరికతలకు జీవజలాలను తోడీ తోడీ పోసిన బానతిత్తి

దాన్ని లాగే ఎద్దుల పెద్దల

ఒలిచిన తోలుతో చేసిన నీటితిత్తి

కిర్రుకిర్రుమను గిలక గొంతుతో గిలకను కాడిని కలిపే మోకువూగుతో

కాడిని మోసే గిత్తల నడకతో కపిలపాటలై అది వేసిన దరువూ

నెలలు నిండిన గర్భిణిలా అది మోసిన బరువూ

ప్రసవమైన ప్రతిసారీ ఆనందాల గలగలల శ్రావ్యమై

కాలువల వెంబడి కేరింతల ప్రవాహమై

పెరిగిన పచ్చని పైర్లను చేసెను కపిలబాన సంతానం

పండిన గింజల జీవమంతా కపిలబానల వారసత్వం

మార్చి 2000

( జి. వెంకట కృష్ణ  “లోగొంతుక”    కవితాసంపుటి నుంచి)

బాన అంటే తొట్టి అని, పెద్ద కుండ అని సాధారణ అర్థాలు. ఇక్కడ చర్మంతో చేసిన తిత్తి. కపిలె లేదా కపిల అంటే మోట. మోట అంటే ఎడ్లను కట్టి నీళ్ళు ఎత్తిపోసే ఒక విధమైన ఏతాం.  కపిలె బాన అంటే బావిలోంచి నీరు తోడటానికి ఎద్దు చర్మంతో తయారు చేసిన పెద్ద సైజు తిత్తి అని అర్థం చేసుకోవాలి. కపిలె బాన, బాన తిత్తి, నీటి తిత్తి – ఈ మూడూ సమానార్థకాలు ఈ కవితలో. నేడు బావిలోంచి నీరు తోడటానికి ఇటువంటి తోలుతిత్తులు ఎవరూ వాడటం లేదని మనకు తెలుసు. ఆ అవసరం లేదు కూడా కదా!

 యంత్రయుగపు వురుకులతో అటకెక్కిన

అవశేషం కపిలె బాన

మన తాతల తరం రైతు కళ్లతోనే చూడాలి

దాని సోయగాల నజరానా

అంత పెద్ద తోలుతిత్తితో నీటిని ఎట్లా తోడతారు అన్న ప్రశ్న కలగడం సహజం.

ముందు, బావికి దిగువగా U ఆకారంలో ఒక వాలును తొవ్వుతారు. తోలు తిత్తికి మోకును ( లావు పాటి తాడు) కట్టి, గిలక మీదుగా బావిలోకి వదులుతారు. ఆ మోకును కాడికి తగిలిస్తారు. ఎద్దులు వాలులోకి ముందుకు కదిలే కొద్దీ గిలక మీదుగా తోలుతిత్తి బయటికి వస్తుంది. నీటిని తోడిపోస్తుంది. ఈ పనికి రెండు జతల ఎడ్లను వినియోగిస్తారు, ఒక జత ఎడ్లకు తాత్కాలిక విరామాన్నీ, విశ్రాంతినీ ఇస్తూ.

బక్క రైతులయితే ఉన్న ఆ ఒక్క ఎడ్లజతతోనే పనిని పూర్తి చేసుకోక తప్పదు. వోణీ, బారి అనే మాటలు ఇప్పుడు పెద్దగా వాడుకలో ఉన్నట్టు లేదు. ఇవి ఎద్దులు నడిచే ఆ కొద్దిపాటి దూరాలకు పెట్టిన పేర్లు.

 కిర్రుకిర్రుమను గిలక గొంతుతో గిలకను కాడిని కలిపే మోకువూగుతో

కాడిని మోసే గిత్తల నడకతో కపిలపాటలై అది వేసిన దరువూ

నెలలు నిండిన గర్భిణిలా అది మోసిన బరువూ

ప్రసవమైన ప్రతిసారీ ఆనందాల గలగలల శ్రావ్యమై

కాలువల వెంబడి కేరింతల ప్రవాహమై

ఎద్దుల్ని తోలే రైతో, జీతగాడో పాడుకునే పాటలే కపిల పాటలు. నీటితో నిండి పైకి వచ్చే కపిల బానను ” నెలలు నిండిన గర్భిణి” గానూ, ఆ నీరు కాలువలోకి వొరిగిపోవడాన్ని ” ప్రసవం “

గానూ చెబుతున్నారు భావుకుడైన ఈ కవి.

 పెరిగిన పచ్చని పైర్లను చేసెను కపిలబాన సంతానం

పండిన గింజల జీవమంతా కపిల బానల వారసత్వం

ఎంత అందమైన అభివ్యక్తులివి!

మన తాత ముత్తాతల కాలం నాటి ఒక వ్యవసాయ వస్తువును, నీటిపారుదల సాధనాన్ని కవితావస్తువుగా స్వీకరించడం విశేషమే. ఈ కపిలె బాన యాభై అరవై యేళ్ళ కిందటి వరకూ రాయలసీమలో వినియోగంలో ఉండేదట. యంత్రయుగం ప్రవేశించాక  ‘అటకెక్కి ‘ పోయింది. ఇలా క్రమేణా కనుమరుగైపోతున్న సాధనాలు మరికొన్ని కూడా ఉండవచ్చు. ఏమైనా ఇవాళ మన కళ్ళ ముందు లేని ఒక వ్యవసాయ సాధనాన్ని కవి తన నోస్టాల్జియాతో అభివర్ణించారు. తన తర్వాతి తరాలకు పరిచయం చేశారు.

ప్రస్తుతం రాజస్థాన్ లోని కొన్ని వెనుకబడిన ప్రాంతాల్లో కపిలె బానల వంటివి వినియోగిస్తున్నట్లు తెలుస్తోంది. అవి తోలు తిత్తులు కావు గానీ మిగతా ప్రక్రియ అంతా యథాతథమే. వీటికి సంబంధించిన వీడియోలు యూట్యూబ్ లో లభ్యమవుతున్నాయి కూడా.

*