లెల్లే సురేష్జబ్ దిల్ హీ టూట్ గయా, హమ్ జీకే క్యా కరేంగె- కుందన్ లాల్ సైగల్ పాట గుండెల్ని పిండుతుంది. జాతస్య హి ధృవో మృత్యు: దృవం జన్మ మృతస్య చ తస్మాద పరిహర్యేర్దే న త్వం శోచితు మర్హసి – జనన మరణ పరమార్ధాన్ని ఘంటసాల కంఠం ప్రతిధ్వనిస్తుంది. ఓ దునియాకె రఖ్ వాలే, సున్ దర్ద్ భరే మేరే నాలే- మహమ్మద్ రఫిని వింటుంటే దేవుడు స్పందిస్తున్నట్టే వుంది. కహా హో తుమ్ జరా ఆవాజు దో హమ్ యాద్ కర్ తే హై- లత మంగేష్కర్ , ముకేష్ తో కలిసి పాడుతుంటే కనిపించకుండా పోయిన మనిషి కనిపించినట్టే వుంది.
సమయ్ ఓ దీరే చలో, బుజ్ గయీ రాహ్ సే చావ్ , దూర్ హై, దూర్ హై పీకా గాం- సతీ సావిత్రి తన పతి ప్రాణం కోసం మృత్యువును వెంటాడినట్టు భూపేన్ హజారిక సమయాన్ని వెంటాడినాక కాలం స్తంభించకుండా ఎలా వుంటుంది. ఇచ్చోటనే సత్ కవీంద్రుని కమ్మని కలము నిప్పులలోన కరిగిపోయే – జాషువా పద్యాన్ని ముల్తాన్ రాగంలో బండారు రామారావు, తోడి రాగంలో డివి సుబ్బారావు, రెండున్నర ఐదున్నర శ్రుతుల మధ్య అర్ధరాత్రి కాటిసీనులో ఆడుకుంటుంటే మరణించిన మనుషుల ఆత్మ, అమరత్వ తత్వాలు నిండు జీవిత పాటాల్ని నినదించకుండా ఎలా వుంటాయి. ఈ విశాల ప్రశాంత ఏకాంత సౌధంలో నిదురించు జహాపనా- అని యం. యస్. రామారావు జోల పాడుతుంటే తాజ్ మహల్ కలలు కనకుండా వుంటుందా! ఓ దూర్ జానే వాలే వాదా న భూల్ జానా- అని సురయ పాడుతుంటే చంద్రుడు మన వాకిలి కౌగిలిలో వాలిపోకుండ వుండగలడా?
వీళ్ళందరూ కలిసి ఒక వేదిక మీద విముక్తి జీవన గీతాన్ని ఆలపిస్తే ఎలా వుంటుంది! అచ్చం అరుణోదయ రామారావు లా వుంటుంది. మరి రామారావు ఎలా ఉంటాడు. విప్లవ రాగాన్ని ఆలపిస్తున్న దళిత సంగీతంలా ఉంటాడు. ఎర్ర జెండా మీద రెప రెప లాడుతున్న డప్పు దరువులా ఉంటాడు.
ఏ గాయం లేకుండా ఎవడైనా ఎలా పాడుతాడు. పాటంటే గాయాలతో గడ్డకట్టిన మనసును కరిగించే రాగం కదా! మృత్వువు మనసుల్ని భయపెట్టి, బాధ పెట్టే వేళ, మనుషులు నిస్సహాయంగా కుంగిపోతున్నవేళ, అమరత్వం అనాధ అవుతున్నవేళ, శూన్యంలోనించి ఖాళీ కాగితంలా ఒక మనిషి ఒక రాగాన్ని మోసుకుంటూ వస్తాడు. ఆ మనిషి పేరు అరుణోదయ రామారావు. ఆ రాగం పేరు అరుణోదయ రామారావు. వాన చినుకుల్లా, కన్నీటి చుక్కల్లా నిశ్శబ్ద శబ్దాన్ని చీల్చుకుంటూ రామారావు పాటలా మారిపోతాడు. కణకణ మంటూ మార్మోగిపోతాడు. విప్లవాన్ని, విషాదాన్ని, విముక్తిని, అమరత్వాన్ని, మేళవించి జీవనతత్వ లోకాల లోతుల్లోకి మనల్ని తీసుకెళ్తాడు.
Get up, stand up-stand up for your rights!
Get up, stand up-don’t give up the fight!
నరాల్లో రక్తం వేడెక్కిస్తూ నిప్పులు కక్కే బాబ్ మార్లీ గొంతుని తలుచుకుంటే తొలి నాళ్ళల్లో యువతరమా నవతరమా, ఇదే అదను కదలి రమ్ము పాటని పాడిన రామారావు గుర్తుకొస్తుండు.
ఉస్మానియా విద్యార్ధి ఉద్యమ కాలాన్ని ఉయ్యాలో జంపాలా ఈ దోపిడి కూల దొయ్యాలా అంటూ ఒక ఊపు ఊపిన రామారావు కంఠం కళ్ళల్లో తడిని రాజేస్తుంది. ఎన్ని సార్లు విన్నా మళ్లీ, మళ్లీ వినాలనిపించే పాటలు పక్షుల రాగాల్లా పిలుస్తున్నాయి. రామారావు బాణీల బాటల్లో శాస్విత అస్తిత్వాన్నిపొందిన పాటలు వీరగాధల్లా వినిపిస్తున్నాయి. రామారావుకి తప్ప మరెవ్వరికి పాడటానికి సాధ్యం కాని అమ్మ పాట, అడివి పాట, అరుణారుణ బాట, అమర కళావేత్తల పాట, అన్న రామనర్సయ్య పాట సమయం, సందర్భం, సాహిత్యంతో సంబంధం లేకుండా వెంట పడుతున్నాయి. జీవితానికి మరణానికి మధ్య హలో హలో అని పలకరించే సరిహద్దు రేఖ మీద ఆ రాగాలు ముసురుకుంటున్నాయి.
రామారావు స్వరం. ఒక వరం. ప్రతి ప్రగతిశీల రచయిత రామారావు గొంతులో తన పాటని ఒక్కసారైనా చూసుకోవాలనుకుంటాడు. రామారావు గురించి విన్న ప్రతి మనిషి ఆయన పాటల్ని, పద్యాల్ని మళ్లీ మళ్లీ వినాలనుకుంటాడు. రామారావు గొంతులో పలికిన ప్రతి పాట ఒక క్లాసిక్!
దిష్టి తగిలింది. ఎటువంటి హెచ్చరిక లేకుండా మృత్వువు రామారావుని వెతుక్కుంటూ వచ్చింది. హైద్రాబాద్ దుర్గాభాయి దేశముఖ్ ఆసుపత్రి ICU లో వున్న అరుణోదయ రామారావుని పని పెట్టుకొని మరీ పట్టుకుంది. రామారావు గుండెని అరెస్ట్ చేసింది. విప్లవోద్యమంలో ఒక సుందర స్వర ధారని తెంపేసింది. పోరాట రాగాల ప్రవాహన్ని నిలిపేసింది. 5 మే 2019, మధ్యాహ్నం 2 గంటల 54 నిమిషాలకు మృత్వు మేఘం అరుణోదయాన్ని కమ్మేసింది. అలసట ఎరుగని అరుణోదయ రామారావు అస్తమించాడు.
“హృదయమున నీ చరిత్ర పదిలమాయే
మరతుమన్నన్ గత స్మృతుల్ మరపు రావు
నీ విధానము చారిత్రిక అవసరము
విప్లవ పదాన అది సదా వెలుగుజ్యోతి
అంజలి ఘటించి పాడెద నీ అమరగీతి
ఓ వీరుడా! ఓ అమర వీరుడా! కామ్రేడా!
అందుకో నా భాష్పాంజలి, నా అరుణాంజలి”
మానవ సంబంధాలలో విషాదం ఏమిటంటే మనిషి మరణించిందాక ఆ మనిషి విలువని తెలుసుకోము. దగ్గరగా వున్నప్పుడు మనిషి పరిమళాన్ని ఆస్వాదించలేము. మనిషి చనిపోయినాక నాలుక కరుచుకుంటాం. నలిగి పోతాం. కేకలేస్తాం. జ్ఞాపకాల కోసం గునపాలతో గుండెల్ని తవ్వుకుంటాం. మనసు చచ్చిపోతే పిచ్చిగానైనా బ్రతకొచ్చేమో! కాని మనిషి మరణిస్తే.?
మరణించిన అరుణోదయ రామారావు సత్యాన్ని ఇప్పుడు తెలుసుకొని ఏం చేయాలి. ఏం రాయాలి. ఏం పాడాలి. కుళ్ళి కుళ్ళి ఏడిస్తే సరిపోతుందా? మనసులో కాకుల మందలు కావ్ కావ్… రామారావ్.. అంటున్నాయి. హుష్ కాకీ అంటే కన్నీళ్లు లేచి పోతయా? ఒక్కసారి రామారావు కనిపిస్తే రెండు కళ్ళని పాదాల మీద పువ్వుల్లా పెట్టి ప్రాధేయపడాలని అనుకుంటున్నాను. మన్నించమని మనసారా అడుక్కుంటున్నాను. మరి రామారావు కనికరిస్తాడా! క్షమిస్తాడా?
“I don’t try to project any image at all, other than the person that I am”- Tracy Chapman
ట్రేసీ చాప్ మాన్ చెప్పిన మాటలు రామారావు వ్యకిత్వాన్ని గుర్తు చేస్తున్నాయి! ప్రేమ తప్ప ఎలాంటి పేరుని ఆశించని ఆర్గానిక్ కళాకారుడు. గోంగూర పచ్చడి, గోంగూర బోటి, ముద్ద పప్పు, మామిడి కాయ కారం, టీ నీళ్ళు, గోల్డ్ ఫ్లాక్ లైట్స్ తప్ప ఏమీ కోరని ‘అల్ప సంతోషి’ రామారావు. చివరి వరకు విప్లవ రాగాల రారాజుగా బ్రతికాడు. విప్లవ విభేదాల్ని పట్టించుకోలేదు. విప్లవ హోదాల్నిలెక్కచేయలేదు. విప్లవ విషాదాల్ని చిరు నవ్వుతో భరించాడు.
రామారావు కేవలం కళాకారుడే కాదు. శ్రమించే కార్యకర్త కుడా. పార్టీ మీటింగులకి హాళ్ళు బుక్ చేసేవాడు. పోలీస్ పర్మిషన్ల కోసం తిరిగేవాడు. ప్రెస్ ఇన్విటేషన్లు, ప్రెస్ రిపోర్ట్ లు అన్ని ప్రెస్ లకి తిరిగి ఇచ్చేవాడు. సమావేశాలకి హాజరైన వారికి భోజన సదుపాయాలు ఏర్పాటు చేసేవాడు. స్పీకర్లను ఏర్పాటు చేసేవాడు. ప్రింటింగ్, బ్యానర్, కుర్చీలు, మైకులు ఏర్పాటు చేసేవాడు. పార్టీ నాయకులు, కార్యకర్తలు ఎవరికైనా జబ్బు చేస్తే ఆసుపత్రికి తీసుకెళ్ళి వైద్యం చేయించేవాడు. ఎవరైనా మరణిస్తే ఏడ్చేవాడు. ఏడ్పించే వాడు. ఒక్క మాటలో పార్టీలో చిన్నా, పెద్దా తారతమ్యం లేకుండా అన్ని పనులు చేసేవాడు. మానవ సేవనే విప్లవంగా నమ్మి ఆచరించాడు. రామారావు ఒక నిష్కల్మషమైన సామాజిక విప్లవ సేవకుడు. సాంస్కృతిక ఉద్యమంలో నిత్యం ప్రకాశించే అరుణ కిరణం. గాయపడిన గుండెల గుంపుల నుండి పదునుగా వినిపించే వజ్ర గీత సంగీతం. He is a melody of revolution.
“The greatness of a man is not in how much wealth he acquires, but in his integrity and his ability to affect those around him positively” – Bob Marley
రామారావుని కలిస్తే మనసు తేలికపడేది. రామారావుతో కలిసి పని చేస్తే పాట పాడుకున్నంత హాయిగా వుందేది. ఫోను చేసిన ప్రతిసారీ పాటనో, పద్యాన్నో కొంచెం పాడి ‘అదీ సంగతి’ అని అసలు విషయంలోకి వస్తాడు. రామారావుది ఒక మానవీయ పలకరింపు. తెల్లవారకముందే మనుషుల్ని వెతుక్కుంటూ, రోడ్ల మీదికి వస్తాడు. పాల పాకెట్ల దగ్గరో, ఒక చెట్టు క్రిందో, టీ కొట్టు దగ్గరో, కూరగాయల బండి దగ్గరో, ఇస్త్రీ బండి దగ్గరో నిలబడి మనకోసం ఎదురుచూస్తున్నట్టే ఉంటాడు. రొడ్లు ఊడ్చే వాళ్ళని, పేపర్ బోయ్ ని, ముసలి వాళ్ళని, పడుచు వాళ్ళని, పెద్దా, చిన్న తేడా లేకుండా అందరిని పలకరిస్తాడు. అందరిని నవ్విస్తాడు. మనం కనిపిస్తే, ఈల వేస్తాడు. కేక లేస్తాడు. దగ్గరకొచ్చి ఒక మాటని, ఒక పాటని అందిస్తాడు. మనసు పరిచి మనల్ని తన గుండెలోకి తీసుకెళ్తాడు. ఎక్కువసార్లు జోకులతో సందడి చేస్తాడు. తక్కువ సార్లు కన్నీళ్ళని పంచుకుంటాడు. కొన్నిసార్లు పిలవకుండానే వస్తాడు. ఇప్పుడు ఎంత మొత్తుకున్నా రాడేమో. చాలసార్లు అనుకోకుండా కనిపిస్తాడు. ఇప్పుడు ఎంత ఏడ్చి గీపెట్టినా కనిపించడేమో.
Bob Dylan ఎప్పుడో చెప్పిన మాటలు అరుణోదయ రామారావు ఇప్పుడు మళ్లీ పలికినట్టు అనిపిస్తుంది.
“Death is not the end. I gaze into the doorway of temptation’s angry flame; and every time I pass that way I always hear my name”.
– లెల్లె సురేష్
పెద్దన్న
కృష్ణుడు
శ్రీనివాస్ గౌడ్
కృపాకర్ పోతుల
తిలక్ బొమ్మరాజు
కవనమాలి
స్వాతి కుమారి
హృదయము న నీ వాక్యాలు పదిలం సురేష్
చాలా బాగుంది సురేష్..
మంచి నివాళి
విప్లవ రాగాన్ని ఆలపిస్తున్న దళిత సంగీతం, ఎర్ర జెండా మీద రెప రెప లాడుతున్న డప్పు దరువు, ఒక నిష్కల్మషమైన సామాజిక విప్లవ సేవకుడు, అలసట ఎరుగని శ్రమించే కార్యకర్త ‘అరుణోదయ’ రామన్నకు జోహార్లు.